Powiat nowosolski położony jest w środkowej części dorzecza Odry w południowej części województwa lubuskiego (Środkowe Nadodrze). Osią krainy geograficznej jest rzeka Odra, która dzieli teren powiatu na dwie części. Zachodnia część obszaru leży w obrębie Obniżenia Nowosolskiego, które na północnym - zachodzie sięga Wzniesień Zielonogórskich, natomiast na południu przylega do Wzgórz Dalkowskich. Wschodnie tereny powiatu obejmują obszar leśny pomiędzy doliną Odry a Pojezierzem Sławskim.

      Ziemie obecnego powiatu nowosolskiego w całości znajdują się w granicach historycznych Dolnego Śląska i z jego dziejami były związane w przeszłości.

        Najwcześniejsze ślady osadnictwa na tym terenie pochodzą z okresu starszej epoki kamienia (paleolit - 12 - 10 tys. lat temu). Ślady obozowisk ze środkowej epoki kamienia (mezolitu) reprezentują odkrycia kamiennych narzędzi w Siedlisku, Starym Żabnie i Studzieńcu (8000 - 6000 p.n.e.), natomiast odkrycia narzędzi i fragmentów ceramiki w Bytomiu Odrzańskim, Lasocinie, Nowym Żabnie, Solnikach i Studzieńcu potwierdzają istnienie zwartego osadnictwa w schyłkowym okresie młodszej epoki kamienia (neolit - 2500 - 1700 lat p.n.e.). Również w epoce brązu (1700 - 700 p.n.e.) teren powiatu nowosolskiego był obszarem licznie zamieszkiwanym, potwierdzają to znaleziska związane z tzw. kulturą unietycką (Bytom Odrzański, Solniki, Nieciecz, Nowa Sól). Ostatnie tysiąclecie przed narodzeniem Chrystusa to występowanie kultury łużyckiej, której wytworzenie przypisuje się ludności prasłowiańskiej (1200 - 300 lat p.n.e.). Ostatnie wieki rozwoju tej kultury przypadły już na epokę żelaza i z tego okresu pochodzą liczne stanowiska reprezentowane głównie przez rozległe cmentarzyska popielicowe. Ślady osadnictwa łużyckiego odkryto m.in. w Stanach, Koserzu, Solnikach, Broniszowie, Mirocinie, Kiełczu, Nowej Soli, Nowym Miasteczku i Lasocinie. Upadek kultury łużyckiej spowodowały prawdopodobnie najazdy irańskich Scytów (VII/VI w. p.n.e.), którzy spustoszyli tereny Śląska. Bezpośrednio po najazdach scytyjskich rozszerzyły się na tym terenie wpływy kultury pomorskiej, zwanej inaczej kulturą grobów skrzynkowych - groby takie odkryto w Kożuchowie, Nowej Soli, Sokołowie, Nowym Miasteczku, Borowie Polskim, Lasocinie, Słocinie i Broniszowie. Okres wpływów celtyckich (okres lateński 250 p.n.e. - początek naszej ery) reprezentowany jest na tym terenie przez odkrycia w Siedlisku i w Kożuchowie (skarb brązowy) i cmentarzyska popielicowe z Gołaszyna, Nowego Miasteczka i Starego Żabna. W pierwszych stuleciach naszej ery zamieszkujący dorzecze Odry i Wisły ludy kultury wenedzkiej utrzymywały szerokie kontakty handlowe z cesarstwem rzymskim. Z tego okresu pochodzi m.in. osada okryta w Starym Żabnie i znaleziska skarbów monet rzymskich w Zielonej Górze. Upadek cesarstwa rzymskiego w końcu V w. związany był z wielkimi przemianami etnicznymi w całej Europie. Nie ominęły one ziem nadodrzańskich, na które napłynęły nowe fale ludów słowiańskich. Prawdopodobnie ludność słowiańska zamieszkiwała powstałą już u schyłku V wieku osadę w Drogomilu, a z pewnością funkcjonujący w VII i VIII w. gród w Popęszycach. W VIII stuleciu powstał także ośrodek grodowy w Solnikach, który funkcjonował przez kilka stuleci (ostatnie znaleziska wskazują na użytkowanie grodu jeszcze w XII w.).

      Wczesnośredniowieczne dzieje tego terenu są wyjątkowo niejasne. Ścierały się tutaj bowiem wpływy trzech organizmów państwowych: Niemiec, Czech i państwa Polan. W świetle współczesnych badań można przyjąć, że część ziem (tereny na lewym brzegu Odry) obecnego powiatu nowosolskiego wchodziła w skład terytoriów plemiennych Dziadoszan, którzy według tzw. Geografa Bawarskiego posiadali 20 grodów (IX w. - Solniki, prawdopodobnie Kożuchów). Tereny na prawym brzegu rzeki zamieszkiwały prawdopodobnie plemiona środkowoobrzańskie (termin umowny dla niewielkiego zespołu plemiennego o nieznanej pierwotnie nazwie).

      Na przełomie IX i X wieku obszar ten prawdopodobnie znajdował się pod kontrolą państwa wielkomorawskiego. W połowie X wieku władzę nad Śląskiem sprawowali Czesi. W granicach monarchii wczesnopiastowskiej znalazł się dopiero po 990 roku. Prawdopodobnie w okresie walk o ziemie nadodrzańskie uległa zniszczeniom większość dziadoszańskich grodów, powstanie nowych ośrodków (Głogów, Bytom Odrzański) związane było już ze scentralizowanym państwem Piastów (połowa XI w.)

      W czasie panowania pierwszych Piastów ziemie te stały się widownią gwałtownych konfliktów polsko - niemieckich: wojny Bolesława Chrobrego z cesarzem Henrykiem II (1002 - 1018) oraz Bolesława Krzywoustego z cesarzem Henrykiem V. W 1109 r. w pobliżu grodu w Bytomiu Odrzańskim miała miejsce potyczka wojsk polskich z Niemcami, którzy potniej bezskutecznie oblegali Głogów. Testament Bolesława Krzywoustego z 1138 r. zapoczątkował okres rozbicia dzielnicowego w Polsce. Śląsk jako dziedziczną dzielnicę otrzymał senior Władysław II. Po jego wygnaniu z kraju zwierzchnią władzę przejął Bolesław Kędzierzawy. W sprawie wygnanego seniora interweniował cesarz Fryderyk Barbarossa, który wymógł na Bolesławie Kędzierzawym zwrot Śląska Władysławowi, a po jego śmierci również jego synom (podczas najazdu wojsk cesarskich w 1157 r. Polacy spalili grody w Bytomiu Odrzańskim i Głogowie).

        Synowie Władysława przejęli Śląsk w granicach z 1146 r. Wkrótce po tym nastąpił pierwszy podział dzielnicy. Ziemie nad środkową Odrą przypadły Bolesławowi Wysokiemu. Po jego śmierci (1201 r.) rządy objął jego syn Henryk Brodaty (1201 - 1238), który próbował skupić w swoich rękach również inne ziemie polskie. Za jego panowania Śląsk przeszedł okres bujnego rozwoju gospodarczego, głównie za sprawą prowadzonej przez księcia akcji kolonizacyjnej. Z akcją tą należy wiązać powstanie szeregu wsi w powiecie nowosolskim, np. w okolicy Solnik, gdzie ok. 1220 r. utworzono nową parafię.

        Śmierć następcy Henryka Brodatego, Henryka Pobożnego, na polach legnickich (1241 r.) zapoczątkowała na Śląsku okres narastającego rozdrobnienia feudalnego. W omawianym okresie Śląsk dzielił się na kasztelanie, będące terytorialnymi okręgami zarządu administracyjnego kraju. W świetle dostępnych źródeł siedzibami kasztelanów były m.in.: Bytom Odrzańskim, Głogów, Kożuchów i Tarnów Jezierny. Na przełomie XIII i XIV w. pojawiła się nowa jednostka administracyjna - dystrykt - weichbild, która zastąpiła dotychczasową organizację kasztelańską. Na czele dystryktu stał nowy urzędnik książęcy - landwójt, który posiadał szerokie kompetencje sądownicze.

      Henryk Pobożny pozostawił pięciu synów. Początkowo władzę przejął najstarszy z braci Bolesław Rogatka, jednak wkrótce młodsi bracia upomnieli się o swoją część ojcowizny. Doszło do wojny miedzy braćmi i podziałów terytorium Śląska. W wyniku tych podziałów wyodrębniło się księstwo głogowskie (1251 r.). Jego władcą został Konrad I. Od tej pory losy ziem obecnego powiatu związane były z dziejami tego księstwa.

        Pierwszy książę głogowski kontynuował politykę kolonizacyjną swoich poprzedników, zakładał nowe wsie, wspierał rozwój miast. Za jego panowania przeprowadzono translokacje prawne m.in. Głogowa, Bytomia Odrzańskiego, Nowego Miasteczka i Kożuchowa (miasta otrzymały nowe przywileje oparte na prawie magdeburskim).

      Po śmierci Konrada I głogowskiego (1273 r.) doszło do krótkotrwałego podziału księstwa. Jednak kolejni władcy starali się utrzymać jedność dzielnicy. Jednym z nich był Henryk III głogowski, który zaangażował się w walkę o zjednoczenie ziem polskich. Pokonany przez Wacława II, a później przez Władysława Łokietka musiał zrezygnować z zabiegów o koronę polską. Jednak w trakcie tych zmagań rozszerzył swoje posiadłości o Wielkopolskę. Po śmierci Henryka (1309 r.) jego synowie nie potrafili utrzymać wcześniejszych zdobyczy (w 1314 r. Władysław Łokietek odebrał Wielkopolskę) i doszło do kolejnych podziałów księstwa (wyodrębniło się księstwo żagańskie i ścinawskie). Rozdrobnienie Śląska było na rękę królowi Czech Janowi Luksemburskiemu, który kolejno przyjmował hołdy lenne książąt śląskich. W 1331 r. Głogów stał się częścią korony czeskiej. Próbę zrzucenia zależności od Czechów podjął Henryk V głogowski, który odbił z rąk czeskich stolicę księstwa (1342 r.). Konflikt księcia głogowskiego z Luksemburczykiem wykorzystał król Polski Kazimierz Wielki, który w 1343 r. wysłał wojska przeciwko Henrykowi V. Wynikiem tej wojny była rezygnacja Głogowczyka z ziemi wschowskiej, a w konsekwencji również osłabienie jego pozycji w rozgrywce z Czechami, którym zmuszony został złożyć hołd lenny. W 1360 r. doszło do podziału księstwa głogowskiego między księcia Henryka V a cesarza Karola IV. Henryk zachował połowę Głogowa i Bytomia Odrzańskiego, Żagań, połowę Ścinawy i Góry. Swoją cześć cesarz przekazał w lenno książętom świdnickim i kilku rodom rycerskim. Podjęte w tym czasie decyzje bardzo skomplikowały stosunki własnościowe w księstwie, podział na dwie części miast zahamował ich rozwój i doprowadził do licznych konfliktów (przedmiotem sporów były m.in. łąki, młyny, stawy - toczono o nie długoletnie procesy, głównie stroną tych konfliktów był miejscowy patrycjat i rycerstwo, które tytułem zastawów lub nadań lennych posiadało w miastach swoje dora).

        Prowadzone przez książąt śląskich akcje zagospodarowywania swoich ziem pociągały za sobą napływ kolonistów, głównie niemieckich, którzy w krótkim czasie stali się siłą dominującą w miastach, a z czasem również na wsi. Wraz z napływem ludności niemieckiej (chłopów i mieszczan), która na terenie Śląska znalazła dogodne warunki osadnicze, pojawiło się również niemieckie rycerstwo. Pierwsi przybysze pochodzili głównie z ubogich rodzin rycerskich, które szukały na Śląsku możliwości wzbogacenia się. Imigracja rycerska osiągnęła swój szczyt na przełomie XIII i XIV w., kiedy książęta śląscy zaangażowani byli w liczne konflikty dzielnicowe i chętnie korzystali z usług obcych rycerzy. Stopniowo liczba przybyszów wzrastała i zaczęli oni dominować w otoczeniu książąt. Wraz z niemieckim rycerstwem pojawiły się zachodnie wzorce prawne (system lenny), które powoli wypierały polskie prawo zwyczajowe i wzmacniały pozycję obcego rycerstwa. Związani ze śląskimi dworami rycerze otrzymywali nadania ziemskie, początkowo były to niewielkie dobra, później ukształtowały się wielkie własności. Proces ich powstawania związany był bezpośrednio z objęciem zwierzchnictwa nad Śląskiem przez królów czeskich, którzy licznymi nadaniami na rzecz rycerstwa niemieckiego wzmacniali swoją pozycję wobec zhołdowanych książąt piastowskich. Z takiej polityki korzystały również rodziny rycerskie w księstwie głogowskim, np. von Unruhowie, von Konbelsdorffowie, a przede wszystkim von Rechenbergowie, którzy w na przełomie XIV i XV w. skupili w swoich rękach większość ziem obecnego powiatu nowosolskiego.

      Po śmierci Henryka V (1369 r.) rządy w księstwie przejęli jego synowie - Henryk VI Starszy, Henryk VII Rumpbold i Henryk VIII Wróbel, którzy dokonali podziałów ojcowizny. Podziały ziem księstwa miały miejsce również na początku XV w. - księstwo żagańskie Jan I , głogowskie Henryk IX. Ten ostatni, wobec podziału stołecznego Głogowa stale rezydował w Kożuchowie, który pełnił rolę nieoficjalnej stolicy księstwa.

      W 1476 r. zmarł ostatni władca z linii Piastów głogowskich Henryk XI. Po jego śmierci doszło do wyniszczającej wojny o ziemie księstwa. Powiązania rodzinne, testamentowe i wcześniejsze układy polityczne spowodowały, że do walki włączyli się książę żagański Jan II, elektor brandenburski Albrecht oraz król węgierski Maciej Korwin. W 1477 r. władzę nad większością ziem księstwa przejął Jan II Żagański. Jednak już w 1488 r. w wyniku przegranej wojny z Maciejem Korwinem utracił księstwo. W latach 1489 - 90 należało ono do syna Macieja, Jana Korwina. W 1491 r. władzę nad księstwem objęli Jagiellonowie. Król Czech Władysław Jagiellończyk osadził w Głogowie swojego brata Jana Olbrachta. Po nim rządy w księstwie przejął najmłodszy z Jagiellonów, Zygmunt (1499 r.), który w 1504 r. otrzymał tytuł namiestnika Śląska. Rezydujący w Głogowie Zygmunt przeprowadził w księstwie wiele reform, ukrócił rozbójnictwo, zreformował sądownictwo, przeprowadził reformę monetarną i rozwinął upadłe rolnictwo. W 1506 r., po śmierci brata Aleksandra, Zygmunt został królem Polski, a księstwo głogowskie ponownie wróciło do Czech. W 1526 r. po śmierci króla Czech Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem, Śląsk wraz z Czechami przeszedł pod panowanie Habsburgów.

      W okresie wojny trzydziestoletniej (1618 -1648) ziemie księstwa stały się widownią wieloletnich zmagań wojennych. Przemarsze wojsk, którym towarzyszyły grabieże, pożary i epidemie doprowadziły do zniszczeń ogromnych połaci księstwa. Po wojnie wiele miejscowości regionu długo nie mogło się podnieść z upadku. Podczas działań wojennych szczególnie ucierpiały miasta Kożuchów, Nowe Miasteczko, Nowa Sól, Otyń i Bytom Odrzański.

        Postępujący od czasów średniowiecza napływ na terytorium Śląska ludności niemieckiej i równoczesny odpływ na tereny Rzeczpospolitej ludności pochodzenia polskiego spowodował, że po wojnie trzydziestoletniej stosunki etniczne na ziemiach nadodrzańskich uległy dalekim zmianom. Właściwie tereny na lewym brzegu Odry zamieszkiwała już tylko ludność niemiecka. Polacy stanowili mniejszość skupioną w niewielkich enklawach - w końcu XVII w. były nimi wsie Bobrowniki i Niedoradz, na prawym brzegu Odry ludność polska zamieszkiwała okolice Kolska i Konotopu. W XVIII i na pocz. XIX w. wsie te jednak utraciły polski charakter (ponowny napływ ludności polskiego pochodzenia na te tereny miał miejsce w II poł. XIX w. - prace sezonowe oraz na początku XX w. - niewielkie osadnictwo, głównie na terenach przygranicznych).

      W 1740 r., w wyniku zwycięstwa odniesionego nad Austrią, Śląskiem zawładnął król pruski Fryderyk II. Dwie kolejne wojny śląskie nie zdołały podważyć panowania pruskiego nad tym obszarem. Władze pruskie na nowych terenach przeprowadziły reformę administracyjną. Zniesiono tradycyjny podział Śląska na księstwa i utworzono dwa departamenty. Utworzony departament kamery wojennodominialnej w Głogowie objął terytorium dawnych księstw: głogowskiego, żagańskiego, legnickiego, wołowskiego oraz dwa państwa stanowe. Departament składał się z 16 nowoutworzonych powiatów, które zastąpiły średniowieczne weichbildy. Tereny obecnego powiatu nowosolskiego wchodziły w skład powiatów: kożuchowskiego, głogowskiego, zielonogórskiego.

        W okresie kampanii napoleońskich na Śląsku (1806 - 1813) obszar powiatu przemierzały wojska francuskie, pruskie i rosyjskie. Do większych walk na tym terenie nie doszło, jednak kontrybucje i rekwizycje poważnie nadszarpnęły kondycję gospodarczą regionu. W latach 1815 - 20 przeprowadzono nowy podział administracyjny Prus. Państwo podzielono na prowincje, regencje, powiaty, okręgi wójtowskie i gminy jednostkowe. Ziemie współczesnego powiatu nowosolskiego znalazły się w prowincji dolnośląskiej, regencji legnickiej - w granicach powiatów: kożuchowskiego, głogowskiego, zielonogórskiego i szprotawskiego (Miłaków). Stan taki z niewielkimi zmianami przetrwał do 1938 r., kiedy dokonano zmiany granic powiatów głogowskiego i kożuchowskiego (włączono m.in. Nowogród Bobrzański).

        Po zjednoczeniu Niemiec (1871 r.) obszar ten znalazł się na peryferiach nowego państwa niemieckiego. Rola jaką pełnił Dolny Śląsk w państwie pruskim zmalała na rzecz dynamicznie rozwijających się prowincji zachodnich. Efektem tego był odpływ ludności oraz zmiany w strukturze gospodarczej miast (po 1850 r. zlikwidowano prywatną własność miast). Stare ośrodki miejskie (Kożuchów, Nowe Miasteczko, Bytom Odrzański) na skutek zmian w sposobie produkcji przechodziły okres stagnacji i pauperyzacji. Oparta na rzemiośle gospodarka tych miast nie mogła wytrzymać konkurencji z dynamicznie rozwijającymi się ośrodkami przemysłowymi - Nowa Sól, Głogów, Zielona Góra. W połowie XIX w. następowały również zmiany na wsi. Na skutek procesów uwłaszczeniowych zmniejszyły się powierzchnie majątków szlacheckich, powstały natomiast nowe własności chłopskie (bauergut). Część własności szlacheckiej rozparcelowano, w innych prowadzono zakrojone na szeroką skalę modernizacje (budowa nowych folwarków specjalizujących w hodowli lub uprawach, zakładanie gorzelni, browarów), jednak działania takie podejmowali tylko zamożniejsi właściciele, np. Schönaichowie z Siedliska, którzy założyli na swoich ziemiach kilka nowych folwarków - Karlsberg, Katherinenhof.

        Po przejęciu władzy w Niemczech przez Hitlera rozpoczęto na terenie powiatu przygotowania do wojny z Polską. W ramach tych działań na lewym brzegu Odry wybudowano system umocnień stałych - Pozycja Środkowej Odry. Pracami fortyfikacyjnymi objęto również tereny na prawym brzegu rzeki. Od 1937 r. w ramach walki ze słowiańską i polską przeszłością tych ziem władze niemieckie przeprowadzały akcję zmian nazw miejscowości (np. Królikowice - Krolkwitz - Weissfurt; Bielawy - Bielawe - Lindenkranz).

      Walki w 1945 r. szczęśliwie ominęły teren powiatu. Doszło tylko do lokalnych potyczek wojsk radzieckich z wycofującymi się Niemcami. Sytuacja ta sprawiła, że zniszczenia wojenne miejscowości były stosunkowo niewielkie. Większe szkody poczyniły radzieckie wojska okupacyjne, które do czasu ustaleń poczdamskich traktowały te ziemie jako zdobycz wojenną i systematycznie wywozili poniemieckie mienie.

      W wyniku klęski hitlerowskich Niemiec i decyzji przesunięcia granic Polski na linię Odry i Nysy Łużyckiej, ziemie te weszły w skład państwa polskiego. W 1945 r. na tzw. Ziemiach Odzyskanych powołano polską administrację. Południowa część dzisiejszego województwa lubuskiego znalazła się w okręgu dolnośląskim z siedzibą w Legnicy. W maju 1945 r. przekształcono okręgi w województwa. W wyniku tych zmian część obszaru okręgu dolnośląskiego weszła w skład województwa wrocławskiego. Wraz z utworzeniem administracji polskiej pojawili się polscy osadnicy, głównie z centralnej Polski, repatrianci ze Wschodu, reemigranci z Europy zachodniej oraz liczna grupa byłych robotników przymusowych. Napływowi ludności polskiej towarzyszyła akcja wysiedlania Niemców.

      W 1950 r. utworzono województwo zielonogórskie, w jego skład weszło 5 powiatów byłego województwa wrocławskiego. Obszar współczesnego powiatu nowosolskiego znalazł się wówczas w granicach powiatów kożuchowskiego, zielonogórskiego i głogowskiego. W 1953 r. w wyniku reorganizacji lokalnej administracji Nowa Sól stała się miastem powiatowym (siedzibę władz przeniesiono z Kożuchowa). Pierwszy powiat nowosolski funkcjonował do reformy administracyjnej w 1975 r. W styczniu 1999 r. w wyniku reformy administracyjnej państwa utworzono w nowych granicach drugi powiat nowosolski, obejmował on miasto Nową Sól i 10 gmin - Bytom Odrzański, Kolsko, Kożuchów, Nowa Sól, Nowe Miasteczko, Otyń, Siedlisko, Sława, Szlichtyngowa, Wschowa. W 2002 r. przeprowadzono reorganizację powiatu nowosolskiego - gminy Sława, Szlichtyngowa i Wschowa weszły w skład nowoutworzonego powiatu wschowskiego.

© Tomasz Andrzejewski, Muzeum Miejskie w Nowej Soli.